Een rondje langs de velden: Jan Hein Ruigrok
Een rondje langs de velden: Jan Hein Ruigrok
Jan Hein Ruigrok is gepokt en gemazeld als landschapsarchitect. In de afgelopen jaren is zijn blikveld deels verschoven naar voedselbossen. Zo schetste hij op zijn tekentafel de contouren van bijna negentig hectare voedselbossen. Als kwartiermaker van Voedselbos Schijndel - één van de twee grote projecten van Stichting Voedselbosbouw - vervult Jan Hein een sleutelrol bij de aanplant en ontwikkeling van dit grootschalige voedselbos. In deze aflevering van ‘Een rondje langs de velden’ stellen we hem aan jullie voor.
In zijn rol als landschapsarchitect richt Jan Hein zich op de advisering van beleidsmakers voor met name het landelijk gebied en op het maken van ontwerpen voor erven, landgoederen, dorpen, natuurgebieden en landschappen. Ruim vijf jaar geleden maakte hij kennis met Stichting Voedselbosbouw, dat samen met een aantal partners het initiatief had genomen om in Flevoland een grootschalig voedselbos te ontwikkelen: Voedselbos Eemvallei. In een intensief, maar vruchtbaar proces met tal van partijen tekende Jan Hein de eerste schetsen voor dit voedselbos. Ook was hij een aantal jaar lid van de Raad van Toezicht van de stichting en voor het programma Duurzame Doorbraak Voedselbosbouw werkte hij mee aan het ontwerp van verschillende voedselbossen, waaronder Voedselbos Pickensteeg en Voedselbos Baarle Nassau. “Aanvankelijk sloot ik me uit nieuwsgierigheid bij de stichting aan; later raakte ik er steeds meer van overtuigd dat voedselbosbouw een nieuwe vorm van landbouw is waarmee boeren een goede boterham kunnen verdienen”, zegt hij.
Een groep vrijwilligers die in het plantseizoen 2022-2023 mee hielp met planten in Voedselbos Schijndel
“Ik geloof dat voedselbosbouw een mooi alternatief kan zijn. Bijvoorbeeld om te kunnen blijven boeren op plekken waar reguliere landbouw en kwetsbare natuur elkaar in de weg zitten. Ik heb me altijd beziggehouden met vraagstukken die zich in de landelijke omgeving afspelen. Nadenken over nieuwe verdienmodellen voor agrariërs is door de stikstofcrisis urgenter dan ooit. Voedselbossen kunnen in de overgang naar natuurinclusieve landbouw een rendabel verdienmodel zijn, waarbij landbouw en natuur elkaar kunnen versterken”, benadrukt hij.
De natuur als vlekkenplan
Dat vraagt óók om anders te kijken naar de relatie tussen natuur en landbouw, die in de ogen van Jan Hein nog te vaak als twee afzonderlijke werelden worden beschouwd. “Als je op de landkaart kijkt, zie je dat de landelijke en stedelijke omgeving uit elkaar zijn getrokken en bestaan uit ‘plukjes’ natuur, platteland en stad. Ik vind dat de natuur overal haar weg zou moeten vinden. Zo is het belangrijk dat zowel stedelijke als landelijke gebieden natuurwaarde hebben en deze werelden met elkaar verbonden zijn. Dat natuur niet langer op afstand van ons staat, maar integraal onderdeel wordt van onze leefomgeving, of dat nu het landelijk gebied of de stad is.”
Tijdens de plantdagen in Voedselbos Schijndel, december 2022
Voedselbos als ‘ondernemende natuur’
Sinds 2019 is Jan Hein lid van de kerngroep van Voedselbos Schijndel. Als kwartiermaker is hij samen met deze kleine, hechte kerngroep verantwoordelijk voor het regelen van vele praktische zaken die nodig zijn om de ontwikkeling van dit grootschalige voedselbos verder te brengen. Of het nu gaat om de vergunningverlening, het organiseren van het grondverzet, het uitwerken van het beplantingsplan of om het organiseren en coördineren van de plantdagen.
'Voedselbosbouw stelt agrariërs in staat om te boeren op plekken waar reguliere landbouw en kwetsbare natuur elkaar in de weg zitten'
In 2017 benaderde Stichting Voedselbosbouw het Groen Ontwikkelfonds Brabant (GOB) met het voorstel om een grootschalig voedselbos aan te planten als onderdeel van het (toekomstig) Ondernemend Natuurnetwerk Brabant. Op drie percelen van samen twintig hectare moet in Schijndel het voorlopig grootste productievoedselbos van Nederland ontstaan. Het project moet aantonen dat een bedrijfsmatige ontwikkeling van een grootschalig voedselbos niet alleen een rendabel verdienmodel kan opleveren voor exploitanten, maar óók bijdraagt aan een vitale natuur met een grote biodiversiteit.
Jan Hein Ruigrok, kwartiermaker van Voedselbos Schijndel
De kiem voor Voedselbos Schijndel werd in mei 2018 gelegd, toen Stichting Voedselbosbouw, het GOB en HAS Hogeschool een samenwerkingsovereenkomst ondertekenden. In de hierop volgende winter ging de spade de grond in en zijn de randen van het voedselbos aangeplant. Het startsein voor het plantseizoen 2019-2020 werd gegeven met een plantdag op locatie ‘Hardekamp’ waar ruim tweehonderd basisschoolleerlingen de handen uit de mouwen staken. Dit was een initiatief van Stichting ‘VITAM Doet Goed’ om kinderen alles te leren over gezond eten. “VITAM - een bedrijfscateraar uit Schijndel - is één van onze partners en heeft interesse in de producten die op den duur uit het voedselbos kunnen worden geoogst”, vertelt Jan Hein. VITAM ondersteunt de ontwikkeling van het voedselbos op verschillende manieren, onder meer door sponsoring van de realisatie van het ‘Vitaminibos’, het publiek toegankelijke, educatieve deel gedeelte van locatie Hardekamp. “Dit gedeelte van het bos is inmiddels aangeplant en wordt opengesteld voor bezoekers om kennis op te doen over voedselbossen en eetbare natuur.”
Contouren van Voedselbos Schijndel tekenen zich af
Ondanks de langdurige droogteperiodes in de afgelopen jaren beginnen de contouren van het voedselbos zich af te tekenen. Sinds de eerste aanplant zijn ruim achtduizend bomen geplant. Ook in het afgelopen plantseizoen is veel vooruitgang geboekt met de aanplant van 2,5 hectare aan eetbare soorten. Hiermee telt het ‘vol’ geplante deel van Voedselbos Schijndel nu elf hectare. Jan Hein: “Nu de eerste aanplant een aantal jaar heeft kunnen groeien, begint het voedselbos in het veld steeds beter zichtbaar te worden. Op steeds meer plekken steken de planten voorzichtig hun ‘kruin’ boven de pioniersvegetatie uit. Toch blijft het nog spannend of alle geplante bomen en struiken de weelderige pioniers het hoofd weten te bieden. Vooral in het perceel aan de Boschweg is sprake van een grote druk van guldenroede, die het de aangeplante soorten moeilijk maakt.”
Inmiddels fungeert de groep vrijwilligers die elk jaar tijdens het plantseizoen in wisselende samenstelling een handje komen helpen als een goed geoliede machine. Jan Hein: “We hebben de organisatie van de plantdagen nu goed in de vingers en de aanplant verloopt erg effectief. Zo zorgen we dat we alle plantsoorten van de kwekers per rij gebundeld en gelabeld geleverd krijgen, zodat we op het veld direct aan de slag kunnen gaan. Van tevoren markeren we precies alle plantrijen en van ongeveer de helft van de plantrijen geven we exact aan waar de individuele planten moeten komen, zodat iedereen precies weet waar ze wat moeten planten. Het voordeel is dat we hierdoor snel veel meters kunnen maken en dit plantseizoen zelfs eerder konden stoppen. Dat was geen overbodige luxe, want het regende voortduren pijpenstelen.”
Net als Voedselbos Eemvallei fungeert Voedselbos Schijndel als een ‘living lab’ voor het vierjarige topsectorenonderzoek Wetenschappelijke Bodemvorming onder de Voedselbosbouw. Dit onderzoeksproject wordt uitgevoerd door tien partijen, waaronder het GOB en HAS green academy en de Brabantse waterschappen De Dommel en Aa en Maas. Studenten Toegepaste Biologie van HAS green academy doen onderzoek naar de ontwikkeling van het voedselbos en monitoren onder meer verschillende soortgroepen, zoals loopkevers. Het feit dat Voedselbos Schijndel tijdens dit onderzoeksproject worden aangelegd, biedt een mooie kans om de ontwikkeling van een rationeel ingericht voedselbos vanaf de aanplant te monitoren. “De voedselbosbouw is nog een relatief jonge beweging en we willen met wetenschappelijke data kunnen onderbouwen dat dit een kansrijk alternatief kan zijn voor traditionele vormen van landbouw.” Het onderzoek maakt het mogelijk op termijn te zien wat het voedselbos voor veranderingen teweeg gaat brengen, bijvoorbeeld op het gebied van koolstof in de bodem, biodiversiteit op en in de grond, de vastgelegde biomassa en soorten bijzondere flora en fauna. In 2023 gaat een nieuwe ploeg studenten de monitoring van loopkevers in Voedselbos Schijndel herhalen.
Een goed belegde boterham
Inmiddels is ongeveer driekwart van Voedselbos Schijndel aangeplant. “In de komende twee jaar gaan we de resterende 4,5 hectare aanplanten”, vertelt Jan Hein. “Komende zomer worden de natuurvriendelijke oevers gegraven. In 2022 heeft gemeente Meijerijstad hiervoor eindelijk de omgevingsvergunning verleend. Dat betekent dat deze zomer natuurvriendelijke oevers en een brede plas kunnen worden gegraven om de biodiversiteit van beide percelen een boost te geven. De vrijkomende grond wordt gebruikt om delen van de terreinen iets op te hogen en zo ‘droge voeten’ te creëren voor een aantal soorten, zoals notenbomen.”
Het project in Voedselbos Schijndel loopt nog twee jaar. “Dan gaat de exploitatiefase van start en geven we het onderhoud en beheer van het voedselbos uit handen”, zegt Jan Hein. “Vanaf dat moment zijn de exploitanten aan zet. Wij leggen nu de kiem voor een productievoedselbos in wording, waarmee de beheerders straks hopelijk een mooie boterham kunnen verdienen.”